- Μαργαρίτα Οκτωράτου | Κωσταντίνα Λέτσου
Το στίγμα του βάρους και πώς μας επηρεάζει
Έγινε ενημέρωση: 11 Οκτ 2022
Υγιές βάρος ή υγεία σε κάθε βάρος; Η θύελλα που ξεσηκώθηκε σε όλο τον κόσμο
Στις παρέες, τη δουλειά και τα social media σχολιάζουμε τα κιλά (ή και το τοπικό πάχος, την εικόνα, το βάρος) των ανθρώπων γύρω μας και συνεχίζουμε λέγοντας (με λιγότερο ή περισσότερο "κομψό" τρόπο) κάτι του τύπου "είναι επιτέλους ώρα να κάνει δίαιτα και να ξεκινήσει γυμναστήριο ". Πηγαίνουμε στον επαγγελματία υγείας, ή πηγαίνουμε το παιδί μας στον ειδικό, και εκείνος μας λέει, συχνά και μπροστά του, ότι είναι παχύσαρκο και πρέπει να μπει σε (κάποιο) πρόγραμμα γιατί κινδυνεύει η υγεία του. Μπορεί και να έχουμε νιώσει δυσάρεστα με τα σχόλια άλλων ή με τη δική μας "έλλειψη πειθαρχίας". Εξάλλου διαβάζουμε συχνά για τον "πόλεμο" κατά της παχυσαρκίας, τα προβλήματα υγείας που προκαλεί και το αυξημένο κόστος για τα δημόσια ταμεία. Είναι και αυτή η τάση που φαίνεται να υπάρχει να συμπαθεί κανείς περισσότερο τους "αδύνατους" ανθρώπους και λιγότερο τους παχύσαρκους, αφού συχνά θεωρούνται άτομα οκνηρά, χωρίς αυτοέλεγχο και πειθαρχία. Μήπως ήρθε η στιγμή να αναθεωρήσουμε τον τρόπο μας - ή και να ξαναδούμε αν τα όσα πιστεύουμε ακράδαντα είναι σωστά;
Η θύελλα που ξεσηκώθηκε σε όλο τον κόσμο.
Τον Φεβρουάριο του 2021 το περιοδικό Cosmopolitan στο Ηνωμένο Βασίλειο παρουσίασε διαφορετικά εξώφυλλα με φωτογραφίες γυναικών «μεγάλου μεγέθους» και με τον τίτλο “This is Healthy” («Αυτό είναι Υγιές»). Στο εσωτερικό παρουσιάστηκαν "11 ιστορίες γυναικών που αποδεικνύουν ότι το να είναι κανείς καλά δεν είναι μόνο θέμα ενός μεγέθους που είναι κατάλληλο για όλους" (“one-size-fits-all”). Έκτοτε μία θύελλα αντιδράσεων ξεκίνησε σε όλο τον κόσμο. Από τη μία μεριά, επιστήμονες, ειδικοί, μη ειδικοί και influencers κατηγορούν το περιοδικό και, τελικά, ένα ολόκληρο κίνημα που προωθεί την «Υγεία σε κάθε Μέγεθος» (“Health at Every Size”) ότι περνούν το «λάθος μήνυμα» για το θέμα του υπερβολικού σωματικού βάρους. Η παχυσαρκία δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι μπορεί να είναι και "υγιής", αφού συνδέεται με περισσότερα από 60 σοβαρά προβλήματα σωματικής και νοητικής υγείας, χειρότερη ποιότητα ζωής και αυξημένο κίνδυνο για θάνατο που θα μπορούσε να αποφευχθεί. Από την άλλη μεριά, άλλοι επιστήμονες, ειδικοί και μη ειδικοί, επίσης κρούουν τον κώδωνα ενός άλλου, εξίσου υπαρκτού, κινδύνου. Η «ταμπέλα» του παχύσαρκου μπορεί να στιγματίζει τους ανθρώπους ως οκνηρούς, αδύναμους, απείθαρχους, έως και ανεύθυνους, αποδίδοντάς τους πολύ μεγαλύτερη ευθύνη από όση τους αναλογεί, αποκλείοντας τους από υπηρεσίες υγείας, κοινωνικές και αθλητικές δραστηριότητες, και, επιπλέον, επιβαρύνοντας πολύ περισσότερο την υγεία τους.
Ήρθε η στιγμή να μιλήσουμε για το Στίγμα του Βάρους. Ζήτησα από τη συνεργάτιδα του nutribalance by om Κωσταντίνα Λέτσου, Διαιτολόγο – Διατροφολόγο, MSc να μας «συστήσει» το «στίγμα» του βάρους και τους λόγους για τους οποίους επιβαρύνει την υγεία, μπορεί και περισσότερο από το ίδιο το υπερβολικό βάρος.
Μ.: Τί είναι το στίγμα του βάρους και γιατί μας αφορά;
Κ.: Εδώ και χρόνια το θέμα του υπερβολικού σωματικού βάρους μας απασχολεί πολύ, και δικαίως, οπότε ως επιστήμονες υγείας και ως κοινωνία έχουμε την τάση να επισημαίνουμε με επιμονή τους κινδύνους για την υγεία μας, εστιάζοντας κυρίως στη σωματική, και λιγότερο στις ψυχικές και κοινωνικές του επιπτώσεις. Όμως τελικά φαίνεται ότι δημιουργείται ένα άλλο φαινόμενο, το λεγόμενο στίγμα του βάρους.
© World Obesity
Όταν λέμε στίγμα του βάρους εννοούμε τις διακρίσεις που γίνονται κατά των ανθρώπων με αυξημένο σωματικό βάρος και είναι αποτέλεσμα των αρνητικών στερεότυπων και πεποιθήσεων που σχετίζονται με το αυξημένο σωματικό βάρος, όπως για παράδειγμα ότι οι άνθρωποι με υπερβολικό βάρος είναι οκνηροί, λιγότερο ευφυείς, απείθαρχοι, με αδύναμη θέληση ή δύναμη χαρακτήρα κ.ά. Το στίγμα του βάρους απορρέει από την παρανόηση που έχουμε σχετικά με τις περίπλοκες αιτίες του αυξημένου σωματικού βάρους και το οποίο αποδίδεται αποκλειστικά στην ατομική ευθύνη του ατόμου, αγνοώντας την πολυπλοκότητα των υπόλοιπων αιτιολογικών παραγόντων όπως είναι η γενετική προδιάθεση, άλλοι βιολογικοί παράγοντες, το περιβάλλον στο οποίο μεγαλώνει, ζει και δραστηριοποιείται κανείς κ.ά.
Το περίεργο είναι ότι, ακόμα και στις μέρες μας υπάρχει η άποψη ότι το να στιγματίζει κανείς κάποιον για το σωματικό του βάρος μπορεί να τον κινητοποιήσει ώστε να το ελέγξει, ωστόσο γίνεται το ακριβώς αντίθετο! Το να βιώνουμε καθημερινά -στην εργασία, στην εκπαίδευση, στις υπηρεσίες υγείας, στα μέσα μαζικής ενημέρωσης και γενικά από το σύνολο της κοινωνίας- αρνητικές συμπεριφορές όπως ο εκφοβισμός, το πείραγμα, οι διακρίσεις, το ντρόπιασμα (fat shaming) για το βάρος μας έχει αρνητικές επιπτώσεις στην σωματική και ψυχική μας υγεία. Παράλληλα, όσοι από εμάς μπορεί να βιώνουμε τα παραπάνω είναι πιθανό να εσωτερικεύουμε τις διακρίσεις εξαιτίας του βάρους και καταλήγουμε να κατηγορούμε και να υποτιμούμε τον εαυτό μας και ουσιαστικά αποδεχόμαστε και ενισχύουμε αυτό το στίγμα.
Μ.: Ποιες είναι οι επιπτώσεις του στίγματος του βάρους;
Κ.: Ας ξεκινήσουμε με τα όσα αναφέρει ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας. Ότι δηλαδή το 47% των κοριτσιών και 34% των αγοριών με αυξημένο σωματικό βάρος βιώνουν το στίγμα του βάρους μέσα στην οικογένεια. Όταν τα παιδιά και οι νεαροί ενήλικες βιώνουν εκφοβισμό ή θυματοποιούνται εξαιτίας του βάρους τους από τους συνομηλίκους τους, την οικογένεια και τους φίλους, αρχίζουν και νιώθουν ντροπή, έχουν χαμηλή αυτοπεποίθηση και αυτοεκτίμηση, έχουν κακή εικόνα για το σώμα τους, τα οποία μπορεί να οδηγήσουν σε κατάθλιψη, ακόμη και αυτοκτονικό ιδεασμό. Το αίσθημα της ντροπής και η κατάθλιψη μπορεί να οδηγήσει στην αποφυγή της σωματικής δραστηριότητας ή στην αποφυγή της κατανάλωσης τροφίμων μπροστά σε άλλους, επειδή φοβούνται μην τους εξευτελίσει κάποιος δημόσια. Πολλές φορές ο εκφοβισμός μπορεί να ξεπεράσει τα όρια και να γίνονται και φυσικές επιθέσεις, με αποτέλεσμα τα παιδιά και νεαροί που τα βιώνουν όλα αυτά να οδηγούνται στην κοινωνική αποξένωση.
Ο Π.Ο.Υ. προσθέτει ότι οι διακρίσεις εξαιτίας του βάρους στο σχολείο, οδηγεί τους καθηγητές να έχουν μειωμένες προσδοκίες για τους μαθητές με αυξημένο σωματικό βάρος, επομένως δεν έχουν την ίδια μεταχείριση με τους άλλους μαθητές, με αποτέλεσμα τις μειωμένες επιδόσεις των μαθητών που το βιώνουν. Αυτό, με τη σειρά του, μπορεί να επηρεάσει τις ευκαιρίες που έχουν τα παιδιά αυτά και να οδηγήσει σε περαιτέρω κοινωνικές ανισότητες. Τα παραπάνω ισχύουν και για τους ενήλικες και σε άλλα περιβάλλοντα, εκτός από το εκπαιδευτικό.
Όπως και στην εκπαίδευση, οι διακρίσεις εξαιτίας του βάρους παρατηρούνται και στο εργασιακό περιβάλλον, όπου όσοι από εμάς έχουμε αυξημένο σωματικό βάρος μπορεί να έχουμε λιγότερες εργασιακές ευκαιρίες, μικρότερη επαγγελματική ανέλιξη και μεγαλύτερη πιθανότητα να χάσουμε την δουλειά μας. Για να το καταλάβουμε καλύτερα, ας σκεφθούμε ότι δεν παρατηρούμε πολύ συχνά άτομα με αυξημένο σωματικό βάρος σε θέσεις σχετικές με πωλήσεις και promotion ή στην τηλεόραση και τα μέσα μαζικής ενημέρωσης…
Επιπλέον στον τομέα της υγείας, το στίγμα του βάρους και τα στερεοτυπικά χαρακτηριστικά που προσδίδουν οι επιστήμονες υγείας στα άτομα με αυξημένο σωματικό βάρος, έχουν συνδεθεί με μειωμένη ποιότητα των παρεχόμενων υπηρεσιών υγείας, ενώ όταν εσωτερικεύουμε τις διακρίσεις εξαιτίας του βάρους μπορεί να αποφεύγουμε να ζητήσουμε βοήθεια για τον έλεγχο του βάρους μας, επειδή φοβόμαστε μην μας κρίνουν οι επιστήμονες υγείας.
Τέλος, επιπρόσθετα με τα παραπάνω, το στίγμα του βάρους έχει συνδεθεί με την επεισοδιακή υπερφαγία, το συναισθηματικό φαγητό, τις στερητικές δίαιτες και επαναπρόσληψη του βάρους (το λεγόμενο γιο-γιο). Παρατηρούμε, επομένως, ότι το στίγμα εξαιτίας του αυξημένου σωματικού βάρους, οδηγεί τελικά σε επιπλέον αύξηση του βάρους σε πολλές περιπτώσεις.
Επιπτώσεις στην Υγεία του Στίγματος Βάρους |
· Δυσλειτουργικές Διατροφικές Συμπεριφορές (binge eating, μεγάλη κατανάλωση φαγητού) · Χαμηλή Σωματική Δραστηριότητα · Αυξημένη πιθανότητα εμφάνισης αγχωδών διαταραχών, κατάθλιψης και άλλων διαταραχών της διάθεσης - Αρνητική Εικόνα Σώματος · Χαμηλή αυτό-εκτίμηση · Χαμηλή αυτό-πεποίθηση · Ενεργοποίηση φυσιολογικών μηχανισμών που αυξάνουν την πείνα και μειώνουν το αίσθημα κορεσμού οδηγώντας σε αυξημένο κίνδυνο εμφάνισης παχυσαρκίας · Ενεργοποίηση του συστήματος του στρες που έχει συνδεθεί με αυξημένη αρτηριακή πίεση, αντίσταση στην ινσουλίνη κ.ά. |
Πηγές: Puhl RM, Heuer CA. Obesity stigma: important considerations for public health. Am J Public Health. 2010;100(6):1019-1028. Puhl, R., Suh, Y. Health Consequences of Weight Stigma: Implications for Obesity Prevention and Treatment. Curr Obes Rep 4, 182–190 (2015). |
Μ.: Ποια είναι η γνώμη σου ως διαιτολόγος για το στίγμα του βάρους;
Κ.: Eργάζομαι σε έναν χώρο στον οποίο σεβόμαστε και φροντίζουμε κάθε άτομο με το οποίο συνεργαζόμαστε και δουλεύουμε μαζί του ώστε να μπορεί να είναι (πιο) υγιές σε πολλά επίπεδα. Ας μην ξεχνάμε ότι η υγεία είναι ένα σύνολο πραγμάτων, σε σωματικό, νοητικό, ψυχολογικό επίπεδο, ακόμα και σε επίπεδο διαπροσωπικών και κοινωνικών σχέσεων. Δεν χρειάζεται να είμαστε όλοι ίδιοι εσωτερικά ή εξωτερικά, αντίθετα, μπορούμε να είμαστε υγιείς και σε διαφορετικά βάρη! Καταλαβαίνω ότι είναι δύσκολο να αλλάξουμε βαθιά ριζωμένες απόψεις και προκαταλήψεις, όμως τίποτα δεν είναι απίθανο. Το 2020 δημοσιεύθηκε μια παγκόσμια συναινετική δήλωση (consensus statement), με την οποία η παγκόσμια επιστημονική κοινότητα δεσμεύτηκε να συμβάλλει ενεργά στην μείωση του στίγματος του βάρους στην εργασία, την εκπαίδευση και τις μονάδες φροντίδας υγείας.
Στο μεταξύ, μπορούμε να ενισχύσουμε τις γνώσεις μας σχετικά με το στίγμα του βάρους, μπορούμε να ευαισθητοποιηθούμε / ευαισθητοποιήσουμε και να εκπαιδευτούμε / εκπαιδεύσουμε ώστε σιγά σιγά να γίνουμε μέρος της λύσης του προβλήματος. Και, ίσως, την επόμενη φορά που κάποιος από εμάς δει ότι κάποιος φίλος ή γνωστός έχει πάρει πολύ βάρος μπορούμε, τουλάχιστον, να αποφύγουμε να τον ντροπιάσουμε λέγοντας του το απλοϊκό «πήγαινε στο γυμναστήριο και σταμάτα να τρως».
«Οι άνθρωποι είναι εξαιρετικά ικανοί στο να πάρουν αποφάσεις που ωφελούν την υγεία τους, όπως το να κάνουν ισορροπημένες διατροφικές επιλογές και να ασκούνται για δική τους ευχαρίστηση, όταν εκτιμούν τον εαυτό τους και όταν βρίσκονται σε ένα περιβάλλον που τους σέβεται και που τους ενθαρρύνει και ενισχύει τις προσπάθειές τους. Η τιμωρία, η ενοχή και το αίσθημα ντροπής, όπως και κάθε «εσύ φταις που δεν τα καταφέρνεις», με όλα τα πρέπει, τους περιορισμούς και τις απαγορεύσεις, έχουν αποδειχτεί από ανα-αποτελεσματικά έως και επικίνδυνα»
Μαργαρίτα Οκτωράτου, Διαιτολόγος – Διατροφολόγος MSc, Ιδρύτρια Nutribalance by om
Μάθετε περισσότερα για το στίγμα του βάρους
https://www.nature.com/articles/s41591-020-0803-x
https://www.worldobesity.org/what-we-do/our-policy-priorities/weight-stigma
Η θέση μας για το στίγμα του βάρους
Ως διαιτολόγοι, λειτουργοί της δημόσιας υγείας και ως άνθρωποι έχουμε δεσμευτεί να εκπαιδεύουμε και να βοηθούμε τους ανθρώπους να είναι υγιείς και να έχουν μία καλή ποιότητα ζωής - ανεξάρτητα από το σωματικό τους βάρος. Αναγνωρίζουμε ότι, κάθε άνθρωπος είναι μοναδικός, όπως επηρεάζεται από το DNA του και όπως διαμορφώνεται, συνειδητά ή μη, μέσα από το περιβάλλον στο οποίο μεγαλώνει, εξελίσσεται και ζει, και ότι έχει δικαίωμα στην καλή υγεία και την καλή ποιότητα ζωής – ανεξάρτητα από το βάρος και χωρίς αυτό να είναι ο μόνος στόχος ή το κίνητρο του. Πιστεύουμε επίσης ότι, κάθε άνθρωπος μπορεί να διευρύνει τις επιλογές του με τρόπους που του επιτρέπουν να κατευθύνει την υγεία και την ποιότητας ζωής του προς το καλύτερο.